Prisoner’s Dilemma: Điều gì thôi thúc bạn làm một việc tốt?
Với mình, làm việc tốt có thể là để người khác nhìn mình bằng ánh mắt thiện cảm, có thể để nhận về một lời khen, sự công nhận. Cũng có thể chỉ đơn giản là cảm thấy an yên trong lòng, vì mình tin mình là người tốt.
Vậy bạn có còn muốn làm điều tốt nếu biết rằng, việc ấy có thể không được đáp trả hay thậm chí có thể khiến bạn bị tổn thương? Như chuyện “ăn cháo đá bát”, bạn cho đi, nhưng chỉ nhận lại sự phủ nhận hay phản bội?
Ở đây, mô hình Prisoner’s Dilemma trong lý thuyết trò chơi mở ra một khung tư duy sắc sảo để soi chiếu điều ấy qua một tình huống.
Tình huống giả định:
Hai nghi phạm bị bắt và thẩm vấn riêng biệt. Họ có hai lựa chọn: im lặng hoặc khai báo. Kết quả phụ thuộc vào hành động của người còn lại:
| Người A | Người B | B im lặng | B khai |
|---|---|---|
| A im lặng | A & B: 1 năm tù mỗi người | A: 10 năm, B: tự do |
| A khai | A: tự do, B: 10 năm | A & B: 5 năm tù mỗi người |
Hợp tác (cùng im lặng) thì cả hai được kết quả tốt nhất. Nhưng ở trường hợp khác vì thiếu niềm tin, mỗi người lại chọn cách tự bảo vệ mình trước, dẫn đến kết cục tệ hơn cho cả hai.
Từ phòng thẩm vấn đến thế giới thực
Trong kinh doanh, điều này xảy ra không ít. Hai công ty cùng ngành có thể lựa chọn hợp tác → ví dụ như sáp nhập để đạt quy mô lớn hơn và cạnh tranh hiệu quả hơn. Nhưng nếu một bên quyết định phá giá thị trường để giành lợi thế ngắn hạn, cả hai sẽ cùng chịu thiệt hại lâu dài.
Cạnh tranh không phải lúc nào cũng là chiến thắng của kẻ mạnh. Đôi khi, đó là cái giá phải trả vì thiếu đi sự tin tưởng và tầm nhìn dài hạn.
Nâng cấp lên thành Collective Action Problem: Bài toán của hành động tập thể
Nếu Prisoner’s Dilemma là bài toán hai người, thì collective action problem là trò chơi nhiều người, nơi quyền lợi chung bị đe dọa nếu ai cũng chỉ lo phần mình.
Chẳng hạn: một cộng đồng được đề nghị đóng góp để xây dựng một cây cầu. Nếu đủ người đồng ý, cây cầu sẽ được xây → mang lại lợi ích cho tất cả. Nhưng nếu ai cũng nghĩ “người khác sẽ đóng, k cần tới lượt mình”, thì cuối cùng không ai đóng, và cây cầu không bao giờ được xây.
Một lát cắt toàn cầu
Trong cuốn 21 Lessons for the 21st Century, Yuval Noah Harari viết:
“A country can make great sacrifices to reduce greenhouse gas emissions, but it will gain little as long as other countries continue polluting.”
“Một quốc gia có thể hy sinh rất nhiều để giảm khí thải nhà kính, nhưng sẽ không nhận được bao nhiêu lợi ích nếu các quốc gia khác vẫn tiếp tục gây ô nhiễm.”
Hệ quả? Những quốc gia có ý thức môi trường có khi lại là nạn nhân của lũ lụt, hạn hán và hậu quả do hành vi vô trách nhiệm của kẻ khác. Niềm tin vào hành động tập thể trở nên mong manh.
Quay về với một câu nói rất Việt Nam:
“Có ai đau chân mà không nghĩ tới cái chân đau của mình.” Cậu Vàng, Nam Cao
Song, lòng vị kỷ là bản năng. Nhưng giữa bản năng và tầm nhìn vào lợi ích chung, ta có quyền quyết định làm điều gì đúng dù chưa chắc sẽ được đáp lại.
Một chút bao dung trong thực tế
Dù bạn thấy một cô hoa hậu làm từ thiện chỉ để gây dựng hình ảnh thì xét cho cùng, việc tốt vẫn đang được thực hiện. Nếu kết quả là có người được giúp đỡ, thì thay vì soi mục đích, sao ta không cổ vũ cho hành động?
Hợp tác, cho đi, tin tưởng đều là những hành vi nguy hiểm trong một thế giới hoài nghi. Nhưng nếu ai cũng sợ bị phản bội, thì sẽ chẳng bao giờ có lòng tốt lan tỏa hay những quyết định khôn ngoan được xây dựng dựa trên niềm tin.
Leave a comment